فرهنگ خانوادگی و خانواده فرهنگی
خانواده و اوقات فراغت مریم رفعت جاه
چکیده: خانواده با وجود تغییراتی که داشته هنوز حتی در میان جوانان از اهمیتی اساسی برخوردار است. ارزشهای کاری یا فراغتی همواره نسبت به خانواده در مرحله دوم اهمیت قرار داشته است. با این حال ارتباط میان این سه حوزه همواره متاثر از پایگاه اجتماعی، اقتصادی بوده است. اگرچه اشکال زندگیهای خانوادگی بسیار گوناگون و متنوع شده است اما انتظارات کنونی ما از خانواده، یک زندگی عاطفی و متعادل و توام با روابط گرم و صمیمی است. و خانواده امروز جایگاهی برای تامین نیازهای عاطفی، امنیت، روابط گرم، فعالیتهای آزادانه و به عبارت دقیقتر فعالیتهای وقت آزاد و خارج از حیطه کار است.
خانواده با
وجود تغییراتی که داشته هنوز حتی در میان جوانان از اهمیتی اساسی برخوردار است.
ارزشهای کاری یا فراغتی همواره نسبت به خانواده در مرحله دوم اهمیت قرار داشته
است. با این حال ارتباط میان این سه حوزه همواره متاثر از پایگاه اجتماعی، اقتصادی
بوده است. اگرچه اشکال زندگیهای خانوادگی بسیار گوناگون و متنوع شده است اما
انتظارات کنونی ما از خانواده، یک زندگی عاطفی و متعادل و توام با روابط گرم و
صمیمی است. و خانواده امروز جایگاهی برای تامین نیازهای عاطفی، امنیت، روابط گرم،
فعالیتهای آزادانه و به عبارت دقیقتر فعالیتهای وقت آزاد و خارج از حیطه کار
است.
امروزه اگرچه در کشورهای غربی،همزیستیهای بدهن ازدواج، خانوادههای تکوالدی و
استقلال اقتصادی همسران افزایش و مسئولیتهای مشترک زوجین کاهش یافته است اما آنچه
که دستخوش این تغییرات وسیع و وسیع بوده، روابط زن و مرد بوده نه خود خانواده.
تاخیر سن ازدواج زنان به سبب اشتغال و تحصیلات و مخالفت در برابر روابط و شکل سنتی
خانواده در بین زنان افزایش یافته اما روابط میان والدین و فرزندان ازدواج کرده
کاملاً رایج است به نحوی که حمایتهای اقتصادی و اجتماعی متقابل و گذران تعطیلات و
اوقات فراغت به صورت مشترک در بسیاری از فرهنگها کاملاً رایج است. در چنین
زمینهای است که رابطه بین اشکال خانواده و نحوه گذران وقت آزاد باید مطالعه شود.
روابط میان اعضا و نوع گذران اوقات فراغت برحسب نوع خانواده متفاوت است. چه بسا
اعضا سعی میکنند که فعالیتهای مشترکشان را با هم انجام دهند برای مثال صرف غذا
به ویژه درصبح و شب، انجام کارهای خانگی و گذران اوقات فراغت به ویژه در تعطیلات.
اما در عین حال هنگامی که زن و مرد هر دو شاغل اند و فرزندان آنها جوان هستند،
درگذران وقت فراغت، درجهای از استقلال فردی ، پذیرفته میشود. در برخی از
خانوادهها به بحثها و گفتگوهای خانوادگی و فعالیتهای مشترک اهمیت زیادی داده
میشود و زمان خانوادگی یعنی زمانی که اعضا گردهم جمع شده و اوقاتشان را در کنار
هم سپری میکنند اهمیت بیشتری دارد تا زمان شخصی.
اما استراتژی خانوادگی دیگری نیز وجود دارد که در آن وظایف خانوادگی و فعالیتهای
شخصی به دقت مشخص و متمایز میشود. این نوع رابطه با زمان به ویژه در خانوادههایی
که فرزندان آن نوعی استقلال کنترل شده دارند رایج است.
استراتژی یا نوع سوم روابط اعضا با یکدیگر و صرف زمان آن است که همه اعضای خانواده
در زیر یک سقف و در یک مکان باهم جمع باشند. اما هرکدام به فعالیتی مشغول باشد
بدون آنکه ویژگی خانواده سنتی یعنی با هم بودن و هماهنگی زمان کار و فراغت اعضا
باهم مهم باشد. در این مورد میتوان گفت که با هم بودن در یک مکان و احساس تعلق
داشتن به خانواده، ملاک تشخیص خانواده است نه فعالیتهای جمعی و مشترک اعضای آن.
با توجه به نوع خانواده، فعالیتهای فراغتی ممکن است نقش یگانگیآور یا جداییآور
داشته باشد. مثال نوعی آن وجود رسانههای جمعی متعدد در خانواده است مثل وسایل
صوتی و تصویری که چه بسا به مصرف شخصی شده از آن رسانه توسط هر عضو خانواده منتهی
گردد. درهرحال اعضای خانواده کمابیش میکوشند خود را با زمانها و وقتهای
گوناگونی که در خارج و داخل خانه باید سپری کنند هماهنگ سازند و زمانهای متنوع
خود را به نحوی تنظیم کنند که بخشی از اوقات خود را با اعضای خانواده سپری سازند.
در این میان چه بسا اوقات فراغت درگذران وقت آزاد از مهمترین وقتهای آزاد مشترک
اعضای خانواده باشد. اما مطالعات نشان میدهد که مدرسه و کار اثرات زیادی بر زمان
و مکان خانواده دارند و خانواده قدرت کمی در مقابله با الزامات زمانی کار و مدرسه دارد.
با این حال میان کار و خانواده، مناسبات جدید و گوناگونی را میتوان مشاهده کرد.
درهرحال چنانچه اعضای اصلی خانواده یعنی زن و شوهر نتوانند یا نخواهند زمانهای
کار و فراغت خود را با هم آشتی داده و هماهنگ سازند، زمینه جدایی یا طلاق آنها
فراهم میشود.
تاثیر شرایط خانواده بر روی مدیریت زمان
مطالعات
نشان میدهد بیرون رفتنها و گذران بیرون از خانه برای کسانی که چون یک زوج باهم
زندگی میکنند اهمیت کمتری دارد. گذر از تنها زیستن به زیستن با دیگری، زندگی
کاملاً متفاوتی را به همراه میآورد.برای مردان، بیرون رفتنهای کمتر، کار
حرفهای بیشتر و برای زنان کار خانگی بیشتر و اوقات فراغت کمتری را درپی دارد.
زندگی روزانه نوجوان و جوان از مدرسه تا ازدواج به گونه دیگری است. هرچه به زندگی
بزرگسالی نزدیک می شوند بیشتر، دوستان خود را ترک میکنند. حضور آنان در بازار
کار، زمان فراغت و معاشرتهای آنها را کمتر میسازد و این در میان دختران بیشتر
دیده میشود.
در زمانی که زندگی زوجی آغاز میشود، جهتگیری آشکاری به سوی خانواده به
وجود می آید. برای مثال فعالیتهای اجتماعی زوجهای جوان به ملاقات با سایر زوجها
یا والدین و بستگان گرایش مییابد. اما به محضی که آنها دارای بچه میشوند کمتر به
سینما و دیدن دوستان میروند و فراغت آنها حول حضور در فضای خانه خود یا
والدینشان متمرکز میشود.
در مطالعه وقت آزاد و وقتی که در خانواده صرف میشود باید مسائلی چون کاهش زمان
کار برای مردان اما افزایش زمان کار برای زنان، گوناگونی زمانهای فراغت برحسب سن،
مسیر حرفهای زن و مرد، خانوادههای تکوالدی، کارگری یا خانوادههای دارای دو فرد
شاغل را مورد مطالعه قرار داد.
مطالعات فراغت، پیش از این به مراحل زندگی خانوادگی توجه میکرد و به فضاها و
کارکردهای اوقات فراغت توجه نشان میداد. اما امروزه برای فهم و شناخت رابطه میان
خانواده و وقت آزاد باید به دو محور مطالعاتی توجه و تاکید نمود: خانواده و زمان و
خانواده و وقت آزاد.
از منظر زمانی، خانواده اولین کارگزار اجتماعی کردن است. هرچند مدرسه و رسانهها
نیز در این امر سهم بسزایی دارند. در جوامع امروزی به سبب تقسیم جنسیتی کار و
اختصاص کار خانگی به زنان، غالباً زنان هستند که در مدیریت زمان در خانواده و در
بچهها نقش ایفا میکنند و فعالیتهای همه اعضای خانواده را هماهنگ میسازند
بنابراین ساماندهی به زمان خانواده اساساً و عمدتاً توسط زنان کنترل و هدایت
میشود.
در دهههای اخیر، رشد وسایل خانگی و کاهش بعد خانواده و کاهش ساعات کار همگی به
افزایش وقت آزاد اعضای خانواده انجامیده است. بخشی از این زمان به دست آمده به
فعالیتهای خانوادگی و خانگی اختصاص مییابد و بخش دیگری از آن صرف مراقبتهای
شخصی و فراغت میشود.درهرحال وقت خانوادگی با وقتهای اجتماعی دیگر در رقابت
مستقیمی قرار دارد و آنچه در بودجه زمانی، زمان خانوادگی نامیده میشود، عملاً رو
به کاهش است. وقت خانوادگی در میان وقتهای متعدد اعضای آن جایگاهی بحرانی دارد.
مثلاً تغییر وقت بچهها به سن آنها و تغییر وقت شوهر به دوره کاری او و زمان زن
به اشتغال نیمهوقت، یا تمام وقت یا عدم اشتغال او بستگی دارد.
بنابراین زمان خانوادگی محل تلاقی سه بعد زمانی متفاوت است:
1-مرحله زندگی هریک از اعضا
2-زندگی حرفهای زن و شوهر
3-مرحله زندگی خود خانواده
و چنانچه تاثیر پایگاه اقتصادی اجتماعی خانواده را نیز درنظر بگیریم این وضعیت
پیچیدهتر میشود.
عادات مصرفی خانواده عامل دیگری است که بر روی نحوه گذران وقت فراغت در خانواده
تاثیر میگذارد. تبلیغات(با تشویق آنها به خرید محصولات جدیدیا معرفی فعالیتهای
جدید به اعضای خانواده) بر روی عادات مصرفی و اوقات فراغت اعضای خانواده تاثیر
میگذارند.
معاشرتهای خانوادگی و وقت آزاد: براساس پژوهشهای انجام شده شبکههای معاشرت بر
سه نوع هستند و همه آنها بر نحوه گذران وقت آزاد اثر میگذارند.
1- شبکه معاشرت موسوم به سنتی که در خانواده گسترده وجود دارد و توسط زنان
مدیریت میشود.
2- شبکه معاشرت موسوم به شبکه زوجی که روابط حرفهای را در اوقات آزاد برقرار
میسازد. این ماشرت ها رسمیتر است و ملاقاتهای سازمانیافتهتر را دربرمیگیرد و
نسبت به شبکه معاشرت سنتی که به خانه به منزله مکانی برای صمیمیت و خصوصیت وابسته
است پیوستگی کمتری با مکان دارد و در فضای بیرون از خانهها نیز صورت میگیرد.
3- شبکه معاشرتی مبتنی بر فرد که در زوجهای طلاق گرفته یا در زوجهایی رایج
است که همسران در آن فضای شخصی معاشرت و فعالیتهای فراغتی خودشان را در خارج از
مناسبات حرفهای و خانوادگیشان تعریف میکنند.
شبکه خانوادگی یکی از شبکههای اولیه برای فعالیتهای آزاد را تشکیل میدهد اما به
نظر میرسد که این ساختار خانواده است که تا حدودی اهمیت خانواده در اوقات فراغت و
نحوه گذران آن را تعیین میکند.
بدیهی است که سن بچهها و مسیر حرفهای همسران بر روی نوع انتخابها، محتوا و
شریکهای فعالیتهای فراغتی تاثیر میگذارد.
آنچه باید اضافه کرد آن است که فردگرایی و تکثر علایق و گروهها خود بر روی فردی
شدن فراغتها تاثیر میگذارد و در یک کلام آنچه عملاً رخ میدهد کاهش زمان
خانوادگی است.
در میان عوامل کلی موثر بر چگونگی گذران اوقات فراغت عواملی که به خود فرد
ارتباط دارد عبارت اند از اینکه در چه سن و چه جنس و چه مرحلهای از زندگی قرار
دارد، چه نیازها و چه علایقی دارد، چه نگرشهایی دارد، چه تواناییهایی و چگونه
شخصیتی دارد. عوامل اجتماعی وابسته به زمینه و شرایط اجتماعی شامل وقت آزاد، شغل و
درآمد فرد و موقعیتها و خدماتی است که او در اختیار دارد.
افراد نوجوان و سالمند فرصت فراغت بیشتری دارند. اما نحوه گذران فراغت آنها با
یکدیگر تفاوت دارد. نوجوانان به تفریحاتی چون سینما و سالمندان به سرگرمیهایی چون
باغبانی علاقمندند. برخی سرگرمیها چون تماشای تلویزیون مورد علاقه هر دو گروه سنی
است.
و سرانام آن که زنان با دو مانع عمده در فراغت روبرو هستند: تعهدات خانوادگی و
بخصوص بچهداری و محدودیتهای محیط اجتماعی که اجازه شرکت در فعالیتهای فیزیکی و
اجتماعی را به آنها نمیدهد. هرچند امروزه این محدودیتها کمرنگتر شده است. با
این همه اگرچه محدودیتهای اعمال شده بر زنان همواره بیشتر از مردان بوده اما
مشارکت آنان در فعالیتهای «فرهنگی» (هنری و ادبی) بیشتر از مردان است اما مردان
بیشتر از زنان در فعالیتهای ورزشی شرکت میکنند. درهرحال فعالیتهای فراغتی زنان
بیشتر از نوع درون خانگی است تا برون خانگی و هرچه طبقه اجتماعی افراد بالاتر باشد
بر میزان فعالیتهای برون خانگی زنان و مشابهت فراغت آنها با مردان افزوده
میشود. اما تحصیلات در مقایسه با طبقه نقش بیشتری در نحوه گذران و نوع فعالیت
فراغتی دارد. و در مجموع، زنان شاغل کمتر از سایرین فرصتی برای فراغت دارند.
منابع
تور کیلدسن ،
جرج (1382) اوقات فراغت و نیازهای مردم، عباس اردکانیان، انتشارات نوربخش ، تهران
دبیرخانه شورای عالی جوانان (1374) چگونگی گذران اوقات فراغت جوانان ، انتشارات
اهل قلم، تهران
رفعت جاه، مریم (1386) جنسیت و اوقات فراغت ،سمینار معماری کلان اوقات فراغت در
تهران، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی، اردیبهشت 86
سعیدی رضوانی ، نوید (1373) شهرداریها و اوقات فراغت شهروندان، گروه مطالعات و
برنامه ریزی شهری، وزارت کشور
هی وود، لس و همکاران (1380) اوقات فراغت ، محمد احسانی ، نشر امید دانش ، تهران
Furlong, A& Carmel . (1997) Leisure and life style in young people, open
university press : USA
Green , (ed.) (1990) . Women's leisure , what
leisure , Macmillan press: London
